Sở hữu nhiều di tích lịch sử, văn hoá đặc sắc gắn với lịch sử khoa bảng và tên tuổi của những bậc danh nho, danh thần nổi tiếng, Hưng Yên có nhiều tiềm năng để phát triển loại hình “du lịch khoa bảng”, góp phần tôn vinh, cổ vũ tinh thần hiếu học, sáng tạo. Tuy vậy, hiện nay loại hình du lịch này còn bỏ ngỏ...

Tiềm năng đặc sắc…

Giữa tháng 4 vừa qua, trong buổi tiếp và làm việc với đại sứ Singapore, lãnh đạo tỉnh trao bức tranh Văn Miếu Xích Đằng tặng ngài đại sứ. Điều thú vị bên lề là đại sứ đã bày tỏ mong muốn sớm có thời gian tham quan di tích trong tranh vì rất ấn tượng, còn cộng sự của ông thì hào hứng hỏi về Văn Miếu Xích Đằng...

Là miền đất có truyền thống văn hiến, hiếu học, hiện nay Hưng Yên sở hữu trên 1800 di tích lịch sử, văn hoá. Trong đó, nhiều di tích tồn tại hàng trăm năm gắn với lịch sử khoa bảng không chỉ của Hưng Yên mà còn cả nước và tên tuổi các vị đại khoa tài danh, những người đã đem tất cả sở học, tài năng, tâm huyết của mình để phụng sự cho dân, cho nước. 

Lịch sử khoa cử thời phong kiến ở nước ta là một chặng đường dài 9 thế kỷ, khoa mở đầu vào năm 1075 và khoa kết thúc vào năm 1919. Đây là cách thức chủ yếu để người xưa tuyển chọn hiền tài. Trải qua 185 khoa thi Nho học, cả nước đã tuyển chọn được 2898 vị đỗ đại khoa. Hưng Yên có 214 vị, với 3 trạng nguyên, 2 bảng nhãn, 5 thám hoa. Trong số đó nhiều người nổi tiếng trên các lĩnh vực chính trị, quân sự, khoa học, văn học, ngoại giao: Lê Như Hổ, Đào Công Soạn, Nguyễn Trung Ngạn, Phạm Công Trứ, Chu Mạnh Trinh… Đó là những người con ưu tú, góp phần làm rạng danh đất nước bằng những cống hiến bền bỉ với tài năng và nhân cách của mình.

Nhiều di tích liên quan đến Nho học ở Hưng Yên còn lưu giữ được đến ngày nay, gắn liền với các danh nhân khoa bảng nổi tiếng, chứa đựng những giá trị lịch sử, văn hoá và kiến trúc đặc sắc. Đây là những tài nguyên “du lịch khoa bảng” ấn tượng, ít nơi có được. Tiêu biểu như, Văn Miếu Xích Đằng, phường Lam Sơn (thành phố Hưng Yên); đền thờ Lưỡng quốc Trạng nguyên Tống Trân (Phù Cừ); đền thờ Phạm Công Trứ, xã Nghĩa Hiệp (Yên Mỹ); cụm di tích Hải Thượng Lãn Ông ở xã Liêu Xá (Yên Mỹ); đền thờ Nguyễn Trung Ngạn, thị trấn Ân Thi (Ân Thi); đền thờ Lê Như Hổ, xã Hồng Nam (thành phố Hưng Yên); nhà thờ Trạng Nguyên Dương Phúc Tư, xã Lạc Đạo (Văn Lâm)…

Cách thủ đô Hà Nội 20km đi theo quốc lộ 5, du khách sẽ về đến địa danh khởi nguồn câu ca “Đầu làng tể tướng, cuối làng trạng nguyên”. Đó là làng Thanh Xá, xã Nghĩa Hiệp (Yên Mỹ), nơi toạ lạc của 2 ngôi đền thờ 2 danh nhân: Đỗ Thế Diên, ông trạng khai khoa không chỉ cho Hưng Yên mà của cả xứ Đông xưa và nhà khoa bảng Phạm Công Trứ được vua phong Thái tể, nhà sử học xuất sắc của đất nước, người đã có công khảo đính và hoàn chỉnh bộ sách Đại Việt sử ký toàn thư.

Theo sử sách, Đỗ Thế Diên đỗ đầu khoa Ất Tỵ (năm 1185), được nhà vua tặng danh hiệu “Đông Hải Văn Khôi”. Vào thời nhà Lý chưa có học vị Trạng nguyên, học vị này về sau mới có, nhưng do Đỗ Thế Diên đỗ đầu khoa thi nên người đời sau vẫn gọi ông là Trạng nguyên. Hiện nay, đền thờ Trạng nguyên Đỗ Thế Diên toạ lạc trong khuôn viên Đền - Chùa Thanh Xá. Trong đền, ngoài tượng thờ, còn lưu giữ được nhiều di văn quý và sự tích ca ngợi lòng hiếu thảo và tinh thần hiếu học của ông cảm động quỷ thần… 

Theo sách Danh nhân Hưng Yên, Phạm Công Trứ (1599-1675) đỗ đại khoa năm 1628, là nhà quân sự, nhà chính trị đại tài hai triều đại Lê-Trịnh. Ông còn là người được vua giao khảo đính lại bộ sách Đại Việt sử ký toàn thư, chỉnh lý phần Bản kỷ thực lục và biên soạn viết mới phần Bản kỷ tục biên để hoàn chỉnh bộ quốc sử này. Không chỉ văn võ toàn tài và liêm khiết, khi làm quan, với tâm niệm “khoan sức dân”, Phạm Công Trứ đề xuất và được vua đồng ý miễn thuế cho nông dân 20 năm liền! 

Khi Phạm Công Trứ qua đời, để ghi nhớ công lao của ông, triều đình ban đất tại quê nhà để xây đền thờ. Ngôi đền thờ hiện nay được xây trên nền của ngôi đền thờ cũ và được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa quốc gia năm 1995.

Du khách đến xã Liêu Xá (Yên Mỹ) không chỉ được chiêm bái Khu di tích Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, người thầy thuốc lỗi lạc, bậc y thánh của Việt Nam được UNESCO công nhận là "Danh nhân văn hóa thế giới”, mà còn được tham quan các di tích nho học thờ 6 vị đỗ đại khoa của gia đình họ Lê ở Liêu Xá, mà tên tuổi và những đóng góp của họ cho dân tộc đã được lịch sử ghi nhận. Tiêu biểu là các di tích: Đền thờ tiến sĩ Lê Hữu Mưu - cha của Lê Hữu Trác, Tiến sĩ môn, nhà thờ Hoàng giáp Lê Hữu Danh - ông nội Lê Hữu Trác, từ vũ Quận công Lê Hữu Kiều, chú ruột Lê Hữu Trác…

Làng Thổ Hoàng (nay là Thổ Hoàng Cả), thị trấn Ân Thi (Ân Thi) có 12 người đỗ đại khoa và là một trong 10 làng có truyền thống khoa cử bậc nhất trong lịch sử đất nước. Tại đây có đền thờ Nguyễn Trung Ngạn (1289 -1370), được đương thời tôn vinh là “thần đồng”, 16 tuổi đỗ Hoàng giáp, là vị Hoàng giáp trẻ nhất lịch sử khoa cử phong kiến nước ta, cũng là ông tổ khai khoa của làng Thổ Hoàng.

Theo sử sách, Nguyễn Trung Ngạn là đại thần của 5 đời vua Trần, làm quan tới bậc Tể tướng, đứng đầu hàng ngũ quan lại trong triều. Trong “Đại việt sử ký toàn thư”, so với những nhân vật cùng thế hệ, Nguyễn Trung Ngạn được ghi chép nhiều hơn cả, với nhiều lời ngợi ca. Ông được đương thời và hậu thế đánh giá là một tài năng xuất chúng trên nhiều lĩnh vực, được xếp vào hàng gồm “10 người phò tá có công lao, tài đức” thời Trần. 

Ông còn là người đầu tiên sáng tạo lối thơ lục ngôn thể (thơ sáu chữ), mở đường cho thơ lục ngôn thể của Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm đời sau; là đồng tác giả hai bộ sách về pháp luật Hoàng triều đại điển và Hình luật thư, đều soạn chung với Trương Hán Siêu. 

Khi mất, thi hài ông được đưa về an táng tại quê hương làng Thổ Hoàng. Đền thờ danh nhân Nguyễn Trung Ngạn tại Thổ Hoàng Cả rộng hơn 9.000 m2 gồm các hạng mục: Đền thờ, Nghi môn, Bình phong, Cổng đền, Lầu chuông - Gác trống, Tả vu - Hữu vu và các hạng mục phụ trợ khác. 

Đền thờ Lưỡng quốc Trạng Nguyên Tống Trân, tọa lạc trên một khu đất cao, thoáng rộng ở thôn An Cầu, xã Tống Trân (Phù Cừ). Con đường dẫn vào đền được bao trùm bởi hàng cây xanh tốt càng làm tăng thêm không gian thoáng đãng và linh thiêng. Cổng đền được ghi bằng chữ Hán “Lưỡng quốc Trạng nguyên từ môn”. Đền có kiến trúc gồm 5 gian tiền tế, 3 gian trung từ và 1 gian hậu cung. Trước sân là “ao mắt rồng” quanh năm nước trong xanh, cảnh quan làng quê yên bình. Đây không chỉ là công trình có ý nghĩa lịch sử và văn hóa tâm linh mà còn là nơi giáo dục truyền thống hiếu học cho thế hệ trẻ. 

Là 1 trong 4 Lưỡng quốc Trạng Nguyên của Việt Nam, người dân Hưng Yên không chỉ suy tôn về Trạng nguyên Tống Trân như một người học rộng tài cao, một người chồng thủy chung mà còn ngưỡng vọng ông như vị thần linh thiêng. Danh nhân Tống Trân đã đi vào đời sống hàng ngày của người dân qua sử sách, truyện nôm khuyết danh “Tống Trân – Cúc Hoa”. Thuở nhỏ, Tống Trân phải dắt mẹ đi xin ăn khắp nơi. Nhờ ham học và nghị lực vươn lên, Tống Trân thi đỗ Trạng nguyên. Khi đi sứ Trung Quốc, qua nhiều lần thử tài vua Trung Quốc khâm phục phong ông là “Lưỡng quốc trạng nguyên”. Hiện nay, tại Văn miếu Xích Đằng còn tấm bia ghi tên Trạng nguyên Tống Trân, được lập vào cuối triều Nguyễn. 

Văn Miếu Xích Đằng tọa lạc tại thôn Xích Đằng, phường Lam Sơn (thành phố Hưng Yên), là điểm quan trọng trong Khu di tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến, là biểu tượng của tinh thần hiếu học và nền văn hiến Hưng Yên. 

Với hơn 400 năm tồn tại, Văn miếu Xích Đằng vẫn giữ nguyên vẹn kiến trúc cổ và là một trong số ít văn miếu còn tồn tại cho đến ngày nay của đất nước. Khác với cách bài trí của các văn miếu khác, ở Văn Miếu Xích Đằng, tượng thầy giáo mẫu mực Chu Văn An được đặt thờ ở giữa khu đại bái, còn tượng Đức Khổng Tử được đặt thờ trong phần hậu cung. Điều này cho thấy sự kính trọng, tôn vinh tấm lòng, đức độ người thầy giáo lỗi lạc của nước nhà.

Tam quan Văn miếu xây dựng theo kiến trúc “chồng diêm hai tầng tám mái”. Đây là công trình kiến trúc đặc sắc vẫn giữ nguyên vẹn từ khi xây dựng và còn được lấy làm biểu tượng tỉnh Hưng Yên.

Hiện vật quý giá nhất trong văn miếu còn lưu giữ được đến ngày nay đó chính là 9 tấm bia đá có niên đại hàng trăm năm, khắc tên tuổi, quê quán, chức vụ của 161 vị đỗ đại khoa, trong đó có 138 vị ở Hưng Yên.

Ngày nay, hàng năm, vào dịp mùng 4-5 Tết, tại Văn Miếu Xích Đằng diễn ra hoạt động triển lãm thư pháp và xin chữ đầu xuân, tuyên dương, khen thưởng học sinh đạt thành tích cao trong học tập.

…nhưng còn bỏ ngỏ?

Thời gian qua, các loại hình du lịch văn hoá tâm linh, du lịch sinh thái, cộng đồng, du lịch làng nghề… được quan tâm và ngày càng phát huy hiệu quả, góp phần phát triển kinh tế, xã hội, giới thiệu vẻ đẹp của vùng đất Hưng Yên văn hiến. Song loại hình “du lịch khoa bảng” hiện nay còn bỏ ngỏ, vắng khách, chưa được đầu tư, quảng bá tương xứng với tiềm năng. 

Không giống các loại hình du lịch khác, “du lịch khoa bảng” mang lại cho du khách những trải nghiệm chân thực, sâu sắc về quan niệm “hiền tài là nguyên khí quốc gia” của cha ông, được tìm hiểu trực quan về truyền thống hiếu học, dấu tích, sự tích có liên quan đến những vị đại khoa nức tiếng, về hoạt động thi cử thời phong kiến... 

Hàng năm vào dịp Tết Nguyên đán, Văn Miếu Xích Đằng tập nập du khách do diễn ra nhiều hoạt động như: triển lãm thư pháp, cho chữ đầu xuân; hát ca trù; thành phố Hưng Yên tổ chức tuyên dương, khen thưởng học sinh giỏi. Tuy vậy, ngày thường di tích nho học, khoa bảng bề thế nhất tỉnh khá vắng vẻ. Thỉnh thoảng có trường học trong và ngoài tỉnh đưa học sinh đến tham quan, chiêm bái, cầu bình an, thành đạt. Thậm chí, có những đoàn du khách đến chụp ảnh “check-in” tại cổng tam quan rồi lên xe đi luôn, không vào trong khuôn viên Văn Miếu... Hiện nay, sản phẩm du lịch của di tích nổi tiếng này mới ở mức độ tham quan, chưa tương xứng với những giá trị văn hóa, lịch sử được lưu giữ. Không có sản phẩm lưu niệm, không có dịch vụ bổ trợ.., Văn Miếu Xích Đằng chưa thu hút được nhiều khách du lịch đến tham quan và quay trở lại.

Tình trạng này còn đìu hiu hơn với các di tích danh nhân khoa bảng nổi tiếng. Do ít để lại ấn tượng cho du khách, cũng chưa kết nối các tuyến du lịch thu hút khách tới tham quan tìm hiểu, thời gian qua tại các di tích nói trên chỉ diễn ra các hoạt động du lịch nhỏ lẻ. Bởi vậy, dù có tiềm năng du lịch nhưng thường xuyên “cửa đóng then cài”, chỉ khi khách đến liên hệ mới có người mở cửa… là hiện trạng chung tại đền thờ Trạng nguyên Đỗ Thế Diên; đền thờ Phạm Công Trứ; đền thờ Nguyễn Trung Ngạn; nhà thờ Trạng nguyên Dương Phúc Tư... Ngoài những thời điểm diễn ra hoạt động dâng hương đầu năm hay lễ hội truyền thống, ngày thường luôn vắng vẻ. Ở nhiều di tích, những người được giao trông nom trực tiếp di tích không hiểu giá trị của các di vật mà họ đang được giao trông nom. Không ít di vật bị hư hại một cách đáng tiếc... Điều đó đồng nghĩa với việc chưa phát huy tốt giá trị di tích trong đời sống.

Câu hỏi di tích danh nhân khoa bảng, nho học vì sao vắng khách không mới nhưng luôn có tính thời sự, bởi đó là một phần của lời giải khi gìn giữ, phát triển nền văn hoá, văn hiến Hưng Yên, cũng như góp phần xây dựng hình ảnh du lịch xứ Nhãn. Ở chiều ngược lại, việc phát triển “du lịch khoa bảng” sẽ giúp giá trị của các di tích này được phát huy, hiện diện trong đời sống đương đại như nét văn hoá đặc sắc, “tiếp lửa” cho tinh thần ham học, cầu tiến bộ, nhất là lứa tuổi học sinh.

Bà Nguyễn Thị Thu Hường, Trưởng Ban Quản lý di tích tỉnh Hưng Yên cho biết: Hưng Yên sở hữu nhiều di tích lịch sử, văn hoá đặc sắc gắn với lịch sử khoa bảng và tên tuổi của những bậc danh nho, danh thần nổi tiếng. Những năm qua, công tác trùng tu, tôn tạo, tu bổ các di tích cấp quốc gia được quan tâm đầu tư về cơ sở vật chất, cảnh quan khá đồng bộ. Tuy nhiên, các di tích chưa phát huy được hết giá trị, chưa được nhiều người biết đến, cần đẩy mạnh hơn nữa hoạt động xúc tiến, quảng bá.

Trong xu hướng du lịch 4.0 có sự hỗ trợ của công nghệ số để tăng tính trải nghiệm và tiện ích, hiện nay, một số di tích trong tỉnh đã được số hoá để phục vụ du khách. Tuy vậy, ngoài đền thờ danh nhân Nguyễn Trung Ngạn, hầu hết các di tích nho học, khoa bảng kể trên chưa được số hoá để các câu chuyện về truyền thống hiếu học được tiếp cận dễ dàng, phổ biến hơn, nhất là với du khách trẻ.

Thực tế hiện nay, ngành du lịch Hưng Yên còn nhiều khó khăn, vướng mắc. Phần lớn tài nguyên du lịch của tỉnh là các di tích lịch sử, văn hoá phân tán trên địa bàn rộng, quy mô nhỏ lẻ; các sản phẩm du lịch còn đơn điệu, chỉ dựa trên tài nguyên sẵn có, ít được đầu tư nghiên cứu xây dựng; các điểm đến chưa đáp ứng được nhu cầu đa dạng của du khách… Những hạn chế đó khiến tiềm năng du lịch của tỉnh mới chỉ được khai thác và phát huy ở một chừng mực nhất định, trong đó có “du lịch khoa bảng”.

Hiện nay trong nỗ lực thúc đẩy du lịch Hưng Yên phát triển, Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch đang phối hợp triển khai đề tài nghiên cứu xây dựng mô hình sản phẩm du lịch trải nghiệm văn hoá – lịch sử gắn với Khu tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến (thành phố Hưng Yên) và vùng phụ cận. Trong đó sẽ tái hiện lại kỳ thi Hương với các mô hình lều chõng, nghiên mực, trường thi xưa, du khách được mặc quần áo ông Nghè để viết chữ, chụp ảnh… Đây được đánh giá là những hoạt động trải nghiệm có thể gây ấn tượng mạnh và hấp dẫn du khách

Trung tâm thông tin xúc tiến du lịch tỉnh cũng đang nghiên cứu xây dựng các hoạt động tham quan, trải nghiệm gắn với môn học giáo dục địa phương, các tour du lịch học đường để thu hút học sinh và các nhà trường; khuyến khích học sinh tham gia tìm hiểu các di tích tôn vinh truyền thống hiếu học của tỉnh…

Ông Phạm Văn Hiệu, Phó Giám đốc Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch cho biết: “Du lịch khoa bảng” là một sản phẩm du lịch đặc thù tiêu biểu, đặc trưng của tỉnh ta mà ít nơi có. Để phát triển loại hình du lịch này, các cấp, các ngành cần xây dựng cơ chế ưu đãi để thu hút các nhà đầu tư vào lĩnh vực du lịch, tạo ra những điểm đến hấp dẫn du khách; đổi mới, nghiên cứu các loại hình sản phẩm phù hợp; đẩy mạnh tuyên truyền, quảng bá, liên kết với các doanh nghiệp lữ hành, các tỉnh, thành phố để kết nối tour, tuyến, thu hút khách du lịch đến Hưng Yên; đẩy mạnh hoạt động chuyển đổi số trong hoạt động du lịch…

Là một loại hình du lịch đặc thù, vừa mang lại nguồn thu cho địa phương, vừa phát huy giá trị văn hóa, lịch sử trong đời sống, thời gian tới, các cấp, các ngành, các địa phương cần có những giải pháp đồng bộ, cụ thể để thúc đẩy phát triển du lịch Hưng Yên nói chung và “du lịch khoa bảng” nói riêng.

Về lâu dài, cần ứng dụng các giải pháp khoa học vào việc bảo tồn, phát huy giá trị di tích nho học, khoa bảng; thực hiện sưu tầm bổ sung các tư liệu hiện vật liên quan để tăng thêm giá trị của di tích như: văn bia, sắc phong, sắc chỉ, lệnh chỉ, sách cổ; tổ chức tuyên truyền về các di tích bằng nhiều hình thức: số hoá, tờ gấp, phim tư liệu…

Trước mắt, để tăng tính hấp dẫn, khai thác hiệu quả tiềm năng “du lịch khoa bảng”, cần đổi mới hướng vào nhu cầu của du khách, đồng thời phát triển những sản phẩm lưu niệm, quà tặng gắn với những giá trị đặc trưng của di tích; kể lại câu chuyện xưa bằng hình thức mới, phục dựng tích xưa trở thành các sản phẩm du lịch để thu hút du khách tới tham quan... 

Khai thác hiệu quả tiềm năng "du lịch khoa bảng" không chỉ góp phần phát triển kinh tế, xã hội, xây dựng hình ảnh du lịch xứ Nhãn, còn đồng nghĩa với việc cổ vũ, hun đúc thêm tinh thần hiếu học, sáng tạo cho các thế hệ sau, cũng chính là thực hiện lời căn dặn của Hồ Chủ tịch lúc sinh thời: “Vì lợi ích trăm năm phải trồng người”.